"Trả lại sông Ba cho em"

Sông Ba cạn trơ đấy

Tan tác một dòng sông

Giờ đây, sông Ba đã là một con sông chết, nó đã bị nhà máy Thủy điện An Khê - Ka Nak với công suất 173 MW chặn, nắn và đổi dòng để nước chuyển sang sông Kôn (Bình Định), đã gây cạn kiệt và ô nhiễm môi trường cho vùng hạ du. Nhà máy được chia làm 2 bậc, nằm ở địa bàn huyện Kbang và thị xã An Khê (Gia Lai). Bậc 1 nằm ở huyện Kbang là Thủy điện Ka Nak với hồ chứa nước dung tích 285 triệu m³ nhưng công suất chỉ hơn 10 MW.

Bậc 2 nằm ở thị xã An Khê là Thủy điện An Khê với dung tích hồ chứa chỉ có 5,6 triệu m³ nhưng công suất lên tới 160 MW. Sở dĩ công suất của nhà máy Thủy điện An Khê lớn gấp 16 lần nhà máy Thủy điện Ka Nak vì các nhà thiết kế đã cho đục hầm đèo, lắp đường ống dẫn nước từ hồ chứa ở phường An Phước (thị xã An Khê) đổ về sông Kôn (Bình Định), nơi đặt các tổ máy phát điện của nhà máy. Độ dốc của đường ống quá lớn nên công suất của nhà máy theo đó cũng tăng lên. Do nước phải chảy về Bình Định chứ không trả lại dòng để chảy về Phú Yên nên hạ lưu sông Ba cạn khô gây ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng đến cuộc sống của hàng vạn hộ dân.

Mới đây, đại biểu Quốc hội tỉnh Gia Lai Huỳnh Thành phát biểu, Thủy điện An Khê - Ka Nak là công trình “sai lầm thế kỷ”. Đây không phải là chuyện bây giờ mới nói, trước đây, chính quyền các tỉnh Gia Lai, Phú Yên, các nhà khoa học, nhà văn hóa và cơ quan thông tấn đều phản ứng quyết liệt trước việc cải tạo dòng chảy của công trình thủy điện này nhưng không hiểu sao chủ đầu tư (Tập đoàn Điện lực Việt Nam EVN) vẫn thuyết phục được các cơ quan có thẩm quyền phê duyệt xây dựng bằng những lý lẽ riêng mà đến giờ dư luận vẫn chưa hiểu dựa trên cơ sở khoa học nào?

Cũng theo đại biểu Quốc hội Huỳnh Thành, việc chặn cả một dòng sông lớn để chuyển nước sang dòng sông khác là việc làm chưa có tiền lệ. Việc này khiến cho tình trạng hạn hán, lũ lụt thường xuyên xảy ra, gây nhiều thiệt hại cho đời sống nhân dân. Đơn cử, khoảng tháng 5/2011, khi nhà máy Thủy điện An Khê - Ka Nak chặn dòng được 4 tháng (tháng 1/2011) cũng là lúc Nhà máy nước An Khê, nơi cung cấp nước sạch cho 70.000 hộ dân trong vùng thiếu nước trầm trọng. Về môi trường, cả một đoạn sông Ba dài khoảng 500 m chảy qua làng Tờ Mật (xã Đông, huyện Kbang, Gia Lai) đỏ lòm, đặc quánh bùn thiếc do Nhà máy tuyển quặng Kbang của Tập đoàn Hoàng Anh Gia Lai xả ra. Đoạn ở huyện Đak Pơ, thị xã An Khê, huyện Kông Chro, dòng sông bốc mùi hôi thối nồng nặc do các nhà máy dọc bờ sông Ba là mía đường, gỗ MDF… xả nước thải ra. Thậm chí, có những đoạn sông ngày nào nhân dân phải đi đò vất vả, giờ xe máy có thể dễ dàng vượt qua. Rồi khi Thủy điện An Khê - Ka Nak bắt đầu tích nước, nhiều đoạn của sông Ba kiệt nước, chỉ còn trơ lại đá, cá chết nổi trắng sông.

Sông Ba đặc quánh bùn thiếc

Khoảng 30 cây số cuối dòng sông Ba chảy qua địa phận thị xã Ayun Pa, huyện Ia Pa, huyện Krông Pa (Gia Lai), nơi đâu cũng bắt gặp những đàn bò đang gặm cỏ trên cánh đồng mọc giữa dòng sông. Cuối tháng 5/2011 và năm 2013, Nhà máy này bất ngờ xả nước khiến cho tài sản, hoa màu, gia súc… nhiều hộ dân ở hạ du bị cuốn trôi, thiệt hại nhiều tỷ đồng. Đó là chưa nói, không biết bao nhiêu diện tích trồng trọt của dân sống ven sông bị mất do quá trình chặn dòng và xả lũ của nhà máy thủy điện.

Trơ đáy…

Giờ đây, theo báo cáo về tình hình nắng hạn của UBND tỉnh Gia Lai, toàn tỉnh đã có hàng chục ngàn ha cây trồng bị thiếu nước tưới, ước thiệt hại hàng trăm tỷ đồng. Riêng các địa phương phụ thuộc nguồn nước sông Ba là KBang, Đắk Pơ, An Khê, Kông Chro,Ia Pa, Ayun Pa, Krông Pa có khoảng 5.000 hộ dân thiếu nước sinh hoạt, hàng chục ngàn khẩu bị thiếu đói.

Mới đây nhất, ngành chức năng huyện Krông Pa phát hiện hơn nửa cây số sông Ba đoạn qua xã Chư Ngọc bị hiện tượng phú dưỡng hóa khi nước nơi này nổi váng, có màu xanh rêu, mùi tanh. Tình trạng này không kịp thời cải thiện, sau một thời gian ngắn, nước sẽ chuyển sang màu đỏ, bị ô nhiễm khiến các vi sinh vật hoặc động vật thủy sinh sẽ chết...

Theo số liệu từ Sở NN&PTNT tỉnh Gia Lai, mực nước hồ chứa của các công trình thủy lợi đo được đều thấp hơn so với cùng kỳ năm trước từ 0,16 m đến 5,26 m. Một số đập dâng đang trong tình trạng thiếu nước, phải tiếp nước từ các công trình lân cận. Trong đó, một số công trình đập dâng do Công ty Khai thác công trình thủy lợi Gia Lai quản lý hiện đã hết nước, không đảm bảo khả năng tưới phục vụ sản xuất. Theo dự báo của Đài Khí tượng Thủy văn khu vực Tây Nguyên, mùa mưa năm nay sẽ đến muộn hơn so với trung bình nhiều năm, tình trạng khô hạn và cạn kiệt sẽ xuất hiện nhiều nơi.

Người dân sống dọc sông Ba đang khát nước sạch

Hạ du chưa lúc nào thoát khổ

Sẽ bất công khi nói nhà máy thủy điện là nguyên nhân gây ra lũ lụt hay làm cạn khô các dòng sông. Bởi, nếu các nhà máy thủy điện thực hiện quy định xả một lượng nước theo cam kết trước đó để duy trì dòng chảy hạ lưu tình hình sẽ khác hẳn. Nhưng thực tế, các nhà máy thủy điện có thực hiện đúng cam kết hay không, có trời mới biết được(?).

Điều mà chúng ta đã và đang thấy đó là, kể từ khi sông Ba bị nhà máy Thủy điện An Khê - Ka Nắk chặn nước, nắn dòng, nhân dân vùng hạ du chưa lúc nào thoát cảnh khổ.Theo các nhà khoa học, lâu nay, khi lập đánh giá tác động môi trường của các nhà máy thủy điện xây dựng trên những dòng sông, người ta thường né làm chi tiết và không có ai giám sát, đây chính là một lỗ hổng. Giữa chủ đầu tư và địa phương chưa có những cam kết ràng buộc theo pháp luật, khi xảy ra sự cố không biết đổ lỗi cho ai. Do đó, hậu quả dân lãnh đủ còn Nhà nước phải tốn kinh phí để khắc phục.

 “Trách nhiệm của lãnh đạo địa phương nơi xây dựng nhà máy thủy điện rất quan trọng. Địa phương phải yêu cầu chủ đầu tư làm cam kết duy trì dòng chảy hạ lưu con sông nơi xây dựng công trình thủy điện để tránh việc trốn trách nhiệm”, ông Nguyễn Thanh Cao - Chủ tịch Liên hiệp Hội Khoa học - Kỹ thuật Kon Tum nêu quan điểm. Còn theo ý kiến của ông Tạ Đặng Hoàn - Giám đốc Đài Khí tượng - Thủy văn khu vực Tây Nguyên, khi xây dựng các công trình thủy điện phải hài hòa lợi ích kinh tế với lợi ích dân sinh để tránh những tác động tiêu cực đến môi trường và cuộc sống người dân.

Người có nhiều năm nghiên cứu về Văn hóa Tây nguyên, Tiến sỹ Nguyễn Thị Kim Vân - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Gia Lai chia sẻ: “Đời sống người dân Tây Nguyên nói chung và tỉnh Gia Lai nói riêng gắn liền với nguồn nước. Khi nguồn nước bị ô nhiễm và cạn kiệt, người dân buộc phải tìm cách thích nghi và dẫn đến truyền thống của họ dần biến mất. Như vậy, việc cạn kiệt nguồn nước sẽ giết chết những nền văn hóa truyền thống ven sông bao đời nay của người dân. Cứu sông chính là cứu những truyền thống văn hóa, những làng nghề đánh cá và cuộc sống của hàng triệu cư dân địa phương”.

Bài và ảnh: Ngọc Linh