Thách thức trong phát triển nông nghiệp bền vững tại Tây Nguyên

Tuy nhiên, việc phát triển nông nghiệp tại đây vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn và thách thức trong tiến trình phát triển bền vững, thu nhập của người nông dân chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế.

Suy thoái môi trường đất, nước đang ở ngưỡng báo động

Theo các nghiên cứu thuộc Chương trình Tây Nguyên 3 năm 2016, Tây Nguyên hiện có hơn 1 triệu ha đất bị thoái hóa nặng và rất nặng, chiếm 20,5% diện tích tự nhiên của vùng. Đây là những diện tích thoái hóa đất đã thể hiện rõ đến mức khó có thể canh tác nông nghiệp bình thường.

Thực tiễn vài năm trở về đây, diện tích đất biểu hiện thoái hóa có thể cao hơn nhiều so với con số trên. Theo đánh giá của Viện Khoa học kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên, phần lớn đất đai đang sản xuất nông nghiệp hiện nay, đặc biệt là các vùng chuyên canh cà phê, hồ tiêu lâu đời ở Tây Nguyên đang có sự biến động lớn về lý, hóa tính và cả sinh học theo hướng tiêu cực và ảnh hưởng xấu cho việc canh tác nông nghiệp.

Hệ lụy của thoái hóa đất là làm suy giảm độ phì nhiêu của đất được thể hiện qua các chỉ tiêu như đất bí chặt, chua hóa, khả năng giữa ẩm, giữ dinh dưỡng kém; hiệu quả sử dụng phân bón thấp; hệ vi sinh vật đất chủ yếu là vi sinh vật gây hại; sâu bệnh hại từ đất phát triển nhanh và mạnh ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất nông nghiệp.

Đối với tài nguyên nước, khảo sát của Đoàn địa chất 704 cho thấy, mực nước ngầm tiềm năng không còn nhiều như những năm về trước. Rất nhiều vùng canh tác nông nghiệp trước đây giếng khơi đào khoảng 15-20m là có nước thì những năm gần đây phải đào đến 25-30m. Đối với giếng khoan thì phải khoan sâu đến gần 100m mới có nước.

Biến đổi khí hậu đang diễn ra phức tạp

Trong khoảng 10 năm trở lại đây, người dân làm nông nghiệp ở Tây Nguyên đã thấy rõ tác động của biến đổi khí hậu lên lĩnh vực trồng trọt. Các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán kéo dài, mưa lớn bất thường đã gây thiệt hại nặng nề cho nhiều diện tích cây trồng, đặc biệt các cây trồng chủ lực như hồ tiêu, cà phê...

Ảnh hưởng rõ nét nhất của biến đổi khí hậu là hiện tượng mùa mưa kết thúc sớm, kết hợp với các cơn mưa muộn làm cho cây cà phê nở hoa sớm và không tập trung ảnh hưởng đến năng suất; mùa khô thì kéo dài. Chẳng hạn, mùa khô năm 2016 -2017, theo thống kê sơ bộ, diện tích cà phê ở Tây Nguyên không đủ nước tưới lên tới 100 nghìn héc ta, nghiêm trọng nhất là Đắk Lắk và Gia Lai với hơn 40% diện tích cà phê bị ảnh hưởng bởi thiếu nước tưới. Đối với cây hồ tiêu, tuy mức độ ảnh hưởng được đánh giá ít nghiêm trọng hơn do đặc điểm mùa vụ khác so với cà phê nhưng hạn hán kéo dài và thiếu nước tưới cũng ảnh hưởng đến năng suất vườn cây.

Không chỉ ảnh hưởng đến quá trình sinh trưởng của cây trồng, biến đổi khí hậu còn làm suy thoái tài nguyên đất và nước, giảm hiệu quả sản xuất, ảnh hưởng tiêu cực đến người lao động. Điều này không chỉ gây thiệt hại kinh tế trước mắt mà còn gây khó khăn cho người nông dân trong quá trình chăm sóc cây trồng. Nguy hiểm hơn, về lâu dài, biến đổi khí hậu có thể phá vỡ quy luật phát triển của các loại cây trồng đã hình thành tại Tây Nguyên. Thực tế cho thấy, khoảng 3 năm trở lại đây, hiện tượng cà phê, hồ tiêu ra hoa trái mùa tại một số vùng trồng ngày càng phổ biến, nguyên nhân chính là do thời tiết mưa, nắng thất thường, không theo quy luật thông thường như trước đây.

Chuyển đổi cơ cấu cây trồng thiếu bền vững

Trong những năm gần đây, xu hướng trồng xen cây công nghiệp và cây ăn quả lâu năm trên vườn cà phê đã góp phần đa dạng hóa sản phẩm, tạo thêm việc làm, nâng cao và ổn định thu nhập cho người dân, hạn chế được những rủi do về giá cả và biến động của thị trường. Tuy nhiên, mặc dù Quy trình kỹ thuật trồng xen canh đã được ban hành, tuy nhiên quy trình cụ thể cho từng loại cây trồng như hồ tiêu, sầu riêng, bơ, điều,... mới bước đầu được áp dụng, do vậy một số kỹ thuật như: giống, mật độ trồng, bón phân, tưới nước, tạo hình cho cây trồng xen và cây cà phê chưa được tổng kết cụ thể để có điều chỉnh phù hợp với điều kiện địa phương.

Ngoài ra, người trồng thường có xu hướng ưu tiên cây có giá trị kinh tế cao nên không tuân thủ các khuyến cáo kỹ thuật. Hơn nữa, việc trồng xen cây công nghiệp, cây ăn quả lâu năm trong cà phê thiếu sự gắn kết doanh nghiệp về đầu ra cho sản phẩm nhất là vùng sâu vùng xa nên hiệu quả trồng xen chưa cao.

Việc ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất chưa đồng bộ

Theo điều tra qua nhiều năm của Viện KHKT Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên, mặc dù đã được phổ biến quy trình kỹ thuật, vẫn có tới 60% nông dân trồng cà phê và 45% nông dân trồng tiêu sử dụng phân bón là không hợp lý, mất cân đối và 70% nông dân bón phân hóa học với liều cao hơn nhiều so với khuyến cáo và so với năng suất đạt được. Đặc biệt khi giá nông sản cà phê, hồ tiêu cao thì có đến 90 – 100% hộ nông dân bón phân hóa học cao hơn với mong muốn đạt được năng suất và thu nhập tối đa. Tỷ lệ hộ nông dân quan tâm đến phân hữu cơ còn thấp, chỉ khoảng 40%.

Ngoài ra hiện nay, với diễn biến của biến đổi khí hậu và sự đa dạng về dịch hại, người nông dân đã sử dụng các loại thuốc BVTV hóa học với số lượng, chủng loại ngày càng gia tăng; phun với nồng độ và cả liều lượng, tần suất cao hơn so với khuyến cáo; đặc biệt vào các thời điểm giá nông sản cao. Điều này dẫn đến sự nghèo kiệt về tính đa dạng sinh học; mất cân bằng về thiên địch; cân bằng hệ vi sinh vật trong đất bị phá vỡ; hình thành nhiều quần thể có hại cho đất và cây trồng; từ đó đất đai bị ô nhiễm, suy thoái, mất sức sản xuất.

Đối với những cây trồng chủ đạo đòi hỏi các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm khắt khe như cà phê, hồ tiêu, cây ăn quả, cần phát triển thêm một phân khúc sản phẩm theo hướng hữu cơ để tạo ra sản phẩm chất lượng cao, sản phẩm sạch và an toàn theo tiêu chuẩn quốc tế. Đây cũng là một bước tiến trong việc phát triển nông nghiệp tái sinh, nông nghiệp tuần hoàn bền vững, giảm phát thải phù hợp với cam kết COP26 của Việt Nam.

Cần tập trung thực hiện nghiêm ngặt các định hướng sản xuất theo hướng hữu cơ và có định hướng rõ ràng về địa bàn và thị trường cho sản phẩm. Bên cạnh đó, hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tiêu chuẩn, quy chuẩn về nông nghiệp hữu cơ cần phải đồng bộ và cần có sự công nhận, thừa nhận của quốc tế.