Quy hoạch phát triển lưu vực sông Mê Công: Hướng tới phát triển bền vững

Sông Mê Công là một trong những con sông lớn trên thế giới, với diện tích lưu vực vào khoảng 795.000 km2, dài trên 4.800 km, tổng lượng dòng chảy hàng năm là 495 triệu m3. Lưu vực sông Mê Công trải rộng trên lãnh thổ của 6 quốc gia, bao gồm tỉnh Vân Nam của Trung Quốc, một phần lãnh thổ Myanmar, 1/3 lãnh thổ Thái Lan, hầu hết lãnh thổ Lào và Campuchia và vùng Tây Nguyên và Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam. Hạ lưu vực  sông Mê Công bao gồm các nước Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam là nơi sinh sống của hơn 70 triệu người dân, trong đó phần lớn sinh sống dựa vào sản xuất nông nghiệp, dựa chủ yếu vào khai thác các nguốn tài nguyên thiên nhiên trong lưu vực, tỷ lệ đói nghèo rất cao (trên 40% ở Campuchia và Lào).

Dự báo dân số trong lưu vực sẽ tăng lên tới 77.8 triệu năm 2020. Sự gia tăng dân số được dự báo sẽ gia tăng áp lực lên nguồn tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là tài nguyên nước và đất và là nguyên nhân chủ yếu làm mất cân bằng sinh thái, và là các thách thức chủ yếu cho việc quản lý sử dụng tài nguyên nước, thực hiện các chương trình quốc gia về xóa đói giảm nghèo và bảo vệ môi trường sinh thái và đa dạng sinh học trong lưu vực.

Tuyến Giao thông thủy TP. Cần Thơ

Từ đầu những năm 2000, đặc biệt là tốc độ phát triển trong lưu vực đã gia tăng một cách đáng kể. Các quốc gia ven sông đã điều chỉnh chiến lược và kế hoạch phát triển để nhanh chóng hồi phục nền kinh tế từ sau thời kỳ khủng hoảng cuối những năm 90 của thế kỷ trước. Hầu hết các hoạt động tập trung vào khai thác triệt để tiềm năng nguồn tài nguyên nước sông Mê Công cho mục tiêu phát triển kinh tế của các nước trong lưu vực, bao gồm phát triển thủy điện, chuyển nước từ lưu vực sông Mê Công sang bổ sung cho các lưu vực khác, mở rộng diện tích tưới cho sản xuất nông nghiệp, phát triển ngành nuôi trồng và đánh bắt thủy sản, khai thác các tuyến giao thông thủy, cấp nước cho ngành sản xuất công nghiệp và nước cho sinh hoạt. Các quốc gia hạ lưu sông Mê Công coi phát triển tài nguyên nước là một trong những trọng tâm trong các chương trình quốc gia như xóa đói giảm nghèo, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và góp phần thực hiện mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ.

Tuy vậy, kết quả từ nhiều nghiên cứu của Ủy hội cũng như các tổ chức quốc tế trong vùng đã cảnh báo tác động lũy tích của các hoạt động phát triển trong lưu vực sẽ là các nguyên nhân chính làm thay đổi đáng kể chế độ thủy văn dòng chính sông Mê Công trong vài thập kỷ tới, kéo theo các hệ lụy tác động về kinh tế, xã hội và môi trường sinh thái vùng hạ lưu, đặc biệt, trong bối cảnh ảnh hưởng ngày càng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu trên phạm vi toàn vùng.

Để phát huy tối đa lợi ích kinh tế của các hoạt động phát triển và giảm thiểu các tác động bất lợi đối với xã hội và môi trường trên toàn lưu vực, Ủy hội sông Mê Công quốc tế xác định việc xây dựng và thực hiện Quy hoạch phát triển lưu vực định hướng bền vững là việc làm cần thiết và cấp bách. Quy hoạch phát triển lưu vực là một quá trình xác định các giải pháp hài hòa các hoạt động phát triển trong lưu vực tuân thủ các nguyên tắc của quản lý tổng hợp tài nguyên nước, một mặt đảm bảo thúc đẩy phát triển và quản lý hiệu quả tài nguyên nước, đất và các tài nguyên khác; mặt khác tối ưu hóa các lợi ích kinh tế xã hội hài hòa với duy trì tính bền vững các hệ sinh thái quan trọng trong lưu vực; lồng ghép quản lý tài nguyên nước và tài nguyên đất; lồng ghép các sử dụng nước ngầm và nước mặt, giữa thượng lưu và hạ lưu; lồng ghép các cách tiếp cận đa ngành và đa mục tiêu, huy động sự tham gia của tất cả các thành phần liên quan, cả chính phủ và phi chính phủ. Một trong số các kết quả quan trọng từ xây dựng Quy hoạch phát triển lưu vực là đã xác lập và thống nhất một quy trình Quy hoạch phát triển lưu vực và làm căn cứ để Ủy hội xác định và kiến nghị các dự án và các chương trình phát triển quy mô lưu vực phù hợp

Từ kết quả của Quy hoạch phát triển lưu vực, Chiến lược Phát triển hạ lưu vực sông Mê Công dựa trên nguyên tắc quản lý tổng hợp tài nguyên nước thời kỳ 5 năm lần thứ nhất 2011 – 2015 đã được xác lập và hiện nay Ủy hội đang tiếp tục thực hiện Chiến lược Phát triển hạ lưu vực sông Mê Công giai đoạn 2016 – 2020. Mục tiêu của Chiến lược Phát triển lưu vực sông Mê Công là phát triển mọi tiềm năng vì lợi ích bền vững cho tất cả các quốc gia ven sông và ngăn ngừa sử dụng lãng phí nguồn nước lưu vực sông Mê Công, góp phần đạt được tầm nhìn chung cho lưu vực sông Mê Công là “một lưu vực sông Mê Công thịnh vượng về kinh tế, công bằng về xã hội và lành mạnh về môi trường”. Quy hoạch Phát triển lưu vực được thực hiện dựa trên các nguyên tắc cơ bản là: Bảo vệ môi trường và cân bằng sinh thái; bình đẳng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ; sử dụng nước công bằng và hợp lý; duy trì dòng chảy trên dòng chính; ngăn ngừa và ngừng các ảnh hưởng có hại; trách nhiệm của quốc  gia gây hại; tự do giao thông thuỷ và Ứng  phó với tình trạng khẩn cấp.

Sáu ưu tiên trong định hướng Chiến lược quản lý tổng hợp tài nguyên nước của Ủy hội đã được xác định và đã là các trọng tâm cho xác lập các chương trình hành động thực hiện Chiến lược qua các thời kỳ gồm: Tăng trưởng và phát triển kinh tế; thúc đẩy phát triển và thực hiện công bằng xã hội; xác lập các cơ sở pháp lý hỗ trợ cho quản lý TNN xuyên biên giới; bảo vệ môi trường; thực hiện công tác quản trị trong lưu vực và tập trung nguồn lực cho các lĩnh vực trọng tâm của hợp tác Mê Công.

Kết quả quá trình xây dựng, đánh giá và lựa chọn các Kịch bản phát triển tối ưu không chỉ làm cơ sở cho các đàm phán đạt tới sự cân bằng tối ưu trong sử dụng tài nguyên và giảm thiểu các tác động về môi trường và xã hội, mà còn cung cấp những căn cứ quan trọng cho xây dựng Chiến lược Phát triển lưu vực dựa trên nguyên tắc của quản lý tổng hợp tài nguyên nước, khuyến cáo điều chỉnh các chương trình và kế hoạch phát triển của các quốc gia phù hợp với kịch bản toàn vùng, định hướng cân bằng giữa phát triển kinh tế, xã hội và môi trường cho tất cả các nước ven sông vùng hạ lưu vực cũng như cho toàn lưu vực sông Mê Công.

Quy hoạch Phát triển Lưu vực do Ủy hội sông Mê Công xây dựng đã phản ánh sự phù hợp trong phát triển kinh tế - xã hội, xóa đói giảm nghèo ở các quốc gia, xác định mục tiêu phát triển và các giá trị chung trên toàn lưu vực cần được bảo vệ. Quy hoạch Phát triển lưu vực sông Mê Công đã hỗ trợ thúc đẩy và tăng cường các mối liên kết trong quản lý tài nguyên nước giữa quốc gia và toàn lưu vực, chia sẻ các nhận thức về phát triển bền vững và thực hành các chỉ dẫn hành động trong tất cả các lĩnh vực của quản lý tổng hợp tài nguyên nước.

TRẦN ĐỨC CƯỜNG

Phó Chánh Văn phòng, Văn phòng thường trực Ủy ban sông Mê Công Việt Nam