Những hương ước ở miền Tây xứ Nghệ

Hương ước cho bản mới

Bản Lưu Thông, xã Lưu Kiền, huyện biên giới Tương Dương (Nghệ An) nằm cheo leo trên sườn đồi nhấp nhô. Theo chân anh trưởng Phòng Dân tộc huyện, chúng tôi hẹn gặp được Già làng Vừ Tồng Mà, năm nay 66 tuổi. Già làng Mà kể lại, năm 1989, ông là người ở xã Tây Sơn, huyện biên giới Kỳ Sơn (tỉnh Nghệ An), do cuộc sống quá khó khăn nên phải đi tìm vùng đất mới để sinh nhai. Sau nhiều ngày vượt rừng, ông đã đến vùng đất Lưu Thông.

Lúc ấy, ông “rủ” thêm được 4 hộ gia đình nữa, thế là 5 hộ dựng nhà trên sườn núi, cùng nhau phát cây rừng làm nương rẫy. Sau một thời gian, mọi người dời nhà xuống núi ở gần suối, dần dần hình thành bản mới với trên 30 hộ gia đình. Ông Mà nhận thấy, muốn duy trì nếp sống tiến bộ phải cho ra đời hương ước của bản. Sau đó, ông đích thân soạn thảo chắp bút cho bản hương ước đầu tiên.

“Hương ước quy định, trong vòng bán kính 1 km từ nhà ở, không ai được chặt phá rừng. Từ 1 km trở ra là khu vực được phát nương, làm rẫy. Liền kề khu vực làm nương rẫy cũng không được phá rừng. Chặt gỗ làm nhà ở, phải xin phép bản. Trâu bò không được thả rông. Người dân không được trộm cắp của người khác. Những quy định này được thông qua và trở thành như một “Bộ luật” của bản”, ông Mà vui vẻ kể.

Khi thấy ẩn họa ma túy rình rập con dân của bản, hương ước lại bổ sung thêm cấm buôn bán, nghiện ma túy, trồng thuốc phiện. Ngoài ra, bản còn quy định nữ ít nhất phải học hết lớp 9, nam phải hết lớp 12; gia đình nhà gái bỏ tục thách cưới; đám tang chỉ làm trong vòng 2 ngày, không tổ chức ăn uống tốn kém.

Đến nay, bản Lưu Thông hiện có gần 60 hộ với 300 khẩu. Nhờ có hương ước, 30 năm nay, trong bản không ai “dính” vào ma túy, không có người phá rừng, không ai trộm cắp của ai. Có hàng chục con em của bản giờ đã thành công chức, giáo viên, công an chính quy,…

Bản nhà sàn cột…bê tông

Nhiều đời nay, đồng bào dân tộc Thái ở miền Tây Nghệ An đã gắn bó với ngôi nhà sàn làm bằng gỗ. Trước đây, chỉ cần vào rừng là có gỗ kéo về dựng nhà, nay gỗ lớn không còn, việc làm nhà sàn theo truyền thống càng tốn kém.

Hương ước của bản Lam Khê, xã Chi Khê, huyện Con Cuông ra đời từ năm 1976, quy định bảo vệ rừng, bảo vệ nguồn nước khe suối, không được trộm cắp… Đến năm 2004, hương ước quy định thêm không được sử dụng gỗ chặt trong rừng để làm nhà. Từ đó, hàng chục năm nay, dân bản Lam Khê đã chuyển sang làm nhà sàn bằng cột bê tông thay cột gỗ.

Theo người dân, để dựng một ngôi nhà sàn, phải tốn gần 20 cây cột gỗ dài trên 6m, cho nên nhiều gia đình làm nhà mới đều đã sử dụng cột, kèo, xà bằng bê tông để tiết kiệm được một nửa tiền so với dùng gỗ.

Ông Lô Hồng Thuyên là người cao tuổi trong bản, cho biết: “Ngày xưa, rừng bao quanh, gỗ nhiều, nay rừng không còn gỗ lớn nữa. Năm 2013, tôi đã sửa lại ngôi nhà sàn 4 gian bằng 20 cột bê tông. Các bức vách dùng ván gỗ keo để ghép lại, mái lợp ngói, sàn láng xi măng làm nơi chứa công cụ đi rẫy và vật dụng trong nhà. Trông ngôi nhà vẫn đẹp, vẫn giữ được nét truyền thống”.

Được biết, cả bản Lam Khê hiện có gần 200 ngôi nhà sàn, trong đó phần lớn được làm bằng bê tông và xây tường gạch. Những ngôi nhà này, kết cấu và bề ngoài khá giống với nhà sàn truyền thống.

Tại bản Nam Son, xã Chi Khê, phong trào làm nhà sàn truyền thống bằng cột bê tông cũng được người dân vận động nhau để làm. Đến nay, cả bản có đến 95% hộ dân làm nhà sàn bằng bê tông, cốt thép thay thế nhà sàn bằng gỗ truyền thống.

Câu chuyện người dân làm nhà sàn bằng bê tông vẫn phát huy được công năng sử dụng, đã lan ra nhiều xã trên toàn huyện Con Cuông. Ở vùng tả ngạn sông Lam, những xã như Mậu Đức, Đôn Phục, Thạch Ngàn… đã xuất hiện nhiều căn nhà sàn bằng bê tông thay thế nhà sàn bằng gỗ truyền thống.

Dường như, để “trả nợ” với rừng, bà con người Thái ở Con Cuông đã “đóng cửa rừng”, không khai thác gỗ làm nhà như trước, đồng thời tích cực trồng cây gây rừng. Nhờ những nỗ lực ấy mà tỉ lệ che phủ rừng ở huyện Con cuông cao ngất ngưỡng, những hơn 80%. Đó là con số rất đáng nể và tự hào.

Hồi sinh đàn cá mát

Suối Chà Lạp bắt nguồn từ nước bạn Lào, đoạn chảy qua xã Tam Hợp (huyện Tương Dương) dài gần 30km. Từ xưa đến nay, Chà Lạp đươc coi là “đại bản doanh” của những chú cá mát cũng như nhiều loại cá khác.

Thế nhưng, do những năm trước người dân đánh bắt quá mức theo hình thức “tận diệt” bằng các phương tiện như kích điện hoặc nổ mìn khiến cho cá mát gần như cạn kiệt, khe suối gần như vắng bóng loại cá đặc sản này.

Trước nguy cơ cạn kiệt nguồi lợi thủy sản, đặc biệt là loại cá mát, địa phương đã có đề án bảo tồn nguồn lợi thủy sản trên địa bàn.

Theo đó, nghiêm cấm trong hoạt động khai thác thủy sản bằng hóa chất độc hại, chất nổ, xung điện và các phương tiện có tính hủy diệt khác. Người ngoài địa phương vào đánh bắt cá trong xã Tam Hợp sẽ bị trục xuất ra khỏi địa bàn. Đối với các hộ dân trong địa bàn xã, nguồn thủy sản thuộc về toàn dân, những trường hợp đánh bắt thủy sản trái với quy định như: dùng kích điện, thuốc nổ sẽ bị tịch thu dụng cụ và xử phạt hành chính…

Sau hơn vài năm thực hiện đề án, hiện nay, người dân trên địa bàn đã tự giám sát và đẩy đuổi những người ở địa phương khác đến đánh bắt cá. Đàn cá mát theo dòng nước lại về trên dòng Chà Lạp sinh sôi. Dọc suối Chà Lạp những đoạn cấm đánh bắt cá phát triển rất nhanh, mỗi mét vuông mặt nước ước khoảng trên 20 con. Không những cá mát mà các loại cá pộp, cá lăng, cá lệch… cũng hồi sinh.

Còn tại xã Lưu Kiền, theo ông Vang Kiên Cường – Chủ tịch UBND xã cho biết: Xã Lưu Kiền cũng bắt đầu triển khai thực hiện mô hình bảo tồn cá tại suối Nậm Khiên, đoạn chảy qua địa bàn xã. Mô hình bắt đầu triển khai từ cuối năm 2020.

Theo đó, nghiêm cấm khai thác thủy sản bằng hóa chất độc hại, chất nổ, xung điện và các phương tiện có tính hủy diệt khác. Nguồn thủy sản thuộc về toàn dân, những trường hợp đánh bắt thủy sản trái với quy định như: dùng kích điện, thuốc nổ sẽ bị tịch thu dụng cụ và xử phạt hành chính. Ngoài ra, các bản thành lập khu vực bảo vệ nguồn lợi thủy sản theo từng khúc suối cụ thể; cắm biển báo cho người dân được biết. Đến nay, lượng cá sinh sôi rất nhiều, đợt tết vừa rồi xã có cho tổ chức đánh bắt một lần được rất nhiều cá. Cá được chia đều cho người dân đưa về sử dụng, ai cũng vui mừng, phấn khởi.

Ông Lô Khăm Kha – Trưởng phòng NN&PTNT huyện Tương Dương, tâm sự rằng: Mô hình “Nhân dân bảo vệ nguồn lợi thủy sản” tại xã Tam Hợp vừa tái tạo nguồn lợi thủy sản, các loại cá quý hiếm như cá mát, cá chạch, cá lấu,.. vừa xây dựng mô hình du lịch sinh thái gắn với bảo vệ môi trường, có nhiều khách du lịch đến tham quan, học hỏi mô hình. Hiện nay, mô hình này đang được nhân rộng ra các địa phương trên toàn huyện học tập, như: xã Tam Thái cấm đánh bắt thủy sản khu vực du lịch sinh thái bản Đọoc Búa với chiều 1,5 km; xã Lưu Kiền cấm đánh bắt thủy sản tại khu du lịch sinh thái Khe Kiền với tổng chiều dài 1 km…

"Mô hình nói trên cũng như một "hương ước" mà người dân tự hiểu để thực thi một cách tự giác và đã có hiệu quả trông thấy" - Ông Lô Khăm Kha phấn khởi nói.