Chống ngập đô thị ở Nam Trung Bộ: Thích ứng “mềm” thay vì xây dựng công trình chống ngập

Đô thị bị tổn thương

Các đô thị ven biển ở Nam Trung bộ cứ mưa là ngập nước. Gần nhất, đợt mưa từ ngày 7 – 20/10, có nơi lượng mưa đo được cao nhất là từ 600 - gần 800 mm và các thành phố trong vùng là Đà Nẵng, Quảng Nam, Huế… ngập trong nước. Đáng nói là, dù chỉ mưa trong thời gian chưa đến 1h nhưng nhiều tuyến phố trung tâm TP. Đà Nẵng cũng bị ngập trong biển nước. Còn tại các khu dân cư, khu vực Khe Cạn (phường Thanh Khê Tây, quận Thanh Khê), khu dân cư ven đường Mẹ Suốt (phường Hòa Khánh Nam, quận Liên Chiểu) cũng ngập sâu đến 2m. Chính quyền phải sơ tán hàng nghìn nhân khẩu đến nơi an toàn.

Người dân Đà Nẵng cho rằng, thành phố với cả 3 mặt giáp biển, với hệ thống sông Cẩm Lệ, sông Cái, sông Hàn... dày đặc, bao bọc nhưng hễ mưa là ngập nặng là điều bất thường. Theo chuyên gia nghiên cứu về biến đổi khí hậu. Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Huy, các đô thị đang bị tổn thương hầu hết đều gia tăng về hạ tầng, kể cả hạ tầng ứng phó. Song, tính hiệu quả các công trình, nhất là hạ tầng ứng phó với thiên tai chưa hiệu quả như kỳ vọng.

Hiện nay, tại các đô thị xây dựng ken đặc, quỹ đất dành cho thoát lũ, trữ nước khi có mưa lớn dần hạn chế. Trong khi đó, hệ thống thoát nước đô thị tại một số nơi chưa hoàn thiện. Nước ngập, ai có tiền nâng nền nhà, nền sân, cứ thế việc "chạy theo" con nước đang đẩy tình trạng nơi này hết ngập thì khu vực gần đó lại lênh láng nước.

“Qua ghi nhận tại nhiều nơi lượng mưa đo được trong một ngày lên tới 700-1.200mm, lượng mưa bằng một năm của TP Phan Rang, tỉnh Ninh Thuận. Mưa xối xả như vậy thì hạ tầng nào chịu đựng được. Từ đó, gây ra ngập úng, lũ lụt”, ông Huy nêu thực trạng.

Theo tiến sĩ Huy, trong quy hoạch xây dựng hạ tầng, các địa phương đã xây dựng kịch bản cho đầu tư hạ tầng tương thích với thời tiết cực đoan hay chưa. Bởi thời tiết cực đoan đã phơi bày nhiều sự thật ở các đô thị.

Đồng quan điểm, Phó viện trưởng Viện Quy hoạch miền Nam - Kiến trúc sư Lê Quốc Hùng nhận định, có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng ngập lụt, sạt lở ở các đô thị miền Trung. Trong đó, việc quy hoạch chưa phù hợp, công tác quản lý trật tự xây dựng còn những bất cập, việc triển khai xây dựng các công trình, dự án để chống ngập, chống sạt lở… hiệu quả chưa cao.

Dẫn chứng điều này, ông Hùng cho rằng, hiện tại các đô thị ven biển có sông lớn đi qua, đa phần các địa phương đều xây dựng bờ kè kiên cố. Phía bên trên đỉnh kè là hệ thống đường giao thông và lùi vào bên trong chỉ giới giao thông là nhà dân áp sát ra.

"Một dòng sông có lưu vực chảy rất lớn, sự hình thành các dòng sông thuận theo tự nhiên cùng sự dịch chuyển dòng chảy. Nhưng chúng ta xây dựng kè và các công trình hạ tầng khác ngay bên cạnh, lưu vực sông bị bó hẹp lại, một khi mực nước từ thượng nguồn đổ về lớn, nước không thoát ra biển kịp thì dâng lên tràn vào các khu dân cư gây ra ngập lụt", ông Hùng phân tích.

Hạn chế công trình

Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam- Kiến trúc sư Trần Ngọc Chính phát biểu, Việt Nam là một quốc gia biển với chiều dài bờ biển 3.260km, 28 tỉnh, thành có biển và 10 đô thị biển. Các đô thị ven biển có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế của cả nước. Tuy nhiên, vấn đề biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, sạt lở đô thị ven biển, ở miền núi, nhiều sông lớn ở Nam Trung bộ chịu ảnh hưởng rất lớn của biến đổi khí hậu. Do vậy cần có giải pháp quản trị rủi ro và phòng chống thiên tai cho đô thị ven biển.

Phó viện trưởng Viện Quy hoạch miền Nam - Kiến trúc sư Lê Quốc Hùng chỉ ra rằng, chiến lược thích ứng truyền thống với biến đối khí hậu chỉ dựa vào đê kè chỉ phân bố rủi ro chứ không giảm thiểu rủi ro.

Để chống ngập lụt đạt hiệu quả bền vững, các đô thị ven biển cần quy hoạch, ưu tiên không gian để thoát nước, không nên phát triển quá nhiều các dự án khu dân cư dọc sông, giữa sông, thay vào đó, nên dành quỹ đất phát triển công viên sinh thái. Cách làm này, vừa đảm bảo không gian tiêu thoát nước cho sông, không làm cản trở dòng chảy của sông, vừa góp phần giúp đô thị thích ứng với xu hướng thời tiết ngày càng trở nên nắng nóng kéo dài. Khi thực hiện các giải pháp chống ngập đô thị, các tỉnh, thành phố cần liên kết vùng để các phương án chống ngập đạt kết quả bền vững.

TS Nguyễn Ngọc Huy cho rằng, trong quy hoạch đô thị cũng rất khó tính toán tới lượng mưa quá lớn, do đó không thể xây dựng công trình để đối phó với trận mưa quá cực đoan 10 năm mới xảy ra một lần để ứng phó với thiên tai. Do vậy, cần xây dựng biểu đồ rủi ro và khả năng thích ứng “mềm” của cộng đồng, điều phối của địa phương.

Khi quy hoạch đô thị phải quy hoạch theo hướng đô thị vệ tinh, có trục giao thông kết nối các đô thị vệ tinh. Thích ứng biến đổi khí hậu thì có chỗ cao, thấp, chỗ phát triển ưu tiên. Trong đô thị vệ tinh có hệ thống dự phòng, một nơi bị ảnh hưởng thời tiết cực đoan thì kích hoạt hệ thống dự phòng để kết nối.

“Ví dụ trước trận lụt dự báo lớn, Đà Nẵng có 1.000 xe ô tô phải đi gửi thì sẽ gửi ở đâu? Quảng Ngãi cũng vậy, nếu trận mưa ngập 1-2m thì để xe ở lòng đường là không an toàn, phải có tuyến đường phù hợp để người dân mang xe đến. Đó chính giải pháp “mềm” khi không đủ kinh phí để nâng tất cả các con đường”, ông Huy nói

Đồng quan điểm, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp- Phát triển nông thôn tỉnh Quảng Ngãi ông Võ Quốc Hùng cho rằng, trong bối cảnh thời tiết cực đoan là nguồn lực không đủ để đầu tư thì phải tính toán giải pháp phi công trình để quản lý rủi ro.

Đơn cử như việc xây dựng bản đồ tổn thương do ngập lụt đô thị, chi tiết tới từng con đường, khu vực, thời gian ngập, mức độ ngập… từ đó xây dựng các kịch bản ứng phó. Sau khi có bản đồ quản lý rủi ro tổn thương, chúng ta có thể biết diễn biến ngập của từng trận mưa, cộng thêm việc dự báo kịp thời, chính xác thì có thể vận hành theo kiểu mô hình đô thị thông minh, đưa ra cảnh báo

“Bình quân mỗi năm, Quảng Ngãi có 3-4 trận mưa gây ngập đô thị, nếu đưa ra nguồn vốn đầu tư cho công trình chống ngập quá lớn thì không khả thi, còn nếu cảnh báo hiệu quả thì người dân sẽ chủ động ứng phó, hạn chế thấp nhất thiêt hại. Trong khi không thay đổi được bức tranh hạ tầng thì đây được xem là giải pháp hiệu quả”, ông Võ Quốc Hùng nói